دکتر شریعتی، پدر معنوی چپ نوگرا و مردم سالار

شریعتی، در تمایز با گفتمان لیبرال یا نولیبرال در نوگرایی دینی، نماینده و سخنگوی گفتمان رادیکال ـ انتقادی روشنفکری دینی است که علاوه بر نقد رادیکال سنت و دیانت سنتی، با مدرنیته نیز مواجهه‏ای انتقادی داشته است. روشنفکری چپ دینی بیش از یک دهه است که در نوعی انفعال و اغما به سر می‏برد و اگر بخواهد به بازسازی هویت فکری خود بپردازد، چاره‏ای جز تمسک به میراث شریعتی ندارد.

گفتمان اسلامیی که شریعتی نمایندگی‏اش را بر عهده داشت و یکی از مهم‏ترین و تأثیرگذارترین نظریه ‏پردازان آن به شمار می‏رود، هرچند که در تمایز با گفتمان‏های سنت‏گرایانه و بنیادگرایانه، بخشی از گفتمان روشنفکری دینی است، اما در همان حال وجوه تمایزبخش آن را با دیگر قله‌‏های وابسته به گفتمان روشنفکری دینی نمی‏توان انکار کرد. دکتر شریعتی در تمایز با گفتمان لیبرال یا نولیبرال در نوگرایی دینی، نماینده و سخنگوی گفتمان رادیکال ـ انتقادی روشنفکری دینی است که علاوه بر نقد رادیکال سنت و دیانت سنتی ـ همچون سایر روشنفکران ـ با مدرنیته نیز مواجهه‏ای انتقادی داشته و کوشیده است که از طریق رویکردی اعتلاجویانه (transendental) و ضمن پذیرش وجوهی از مبانی و دستاوردهای تاریخی مدرنیته در چند سده اخیر، سرچشمه‏های بحران‏زا در عقلانیت و اومانیسم مدرن را مورد تغافل نگذارد و افق اندیشه و آرمان خود را در آن سوی مدرنیت نشانه‏ گذاری کند. او به‏ خوبی میدانست که غرب‏زدگی و غرب‏ ستیزی، وجوهی متعارض‏نما، اما از یک واقعیت هستند. شریعتی نمی‏خواست اسیر هیچ یک باشد و به همین دلیل هم می‏گفت ما در برابر غرب نباید چشمان خود را ببندیم و نه بدان خیره شویم. باید به آن نگاه کنیم و بکوشیم که مبانی و افق‏های بحران‏زا در ذات مدرنیت را دریابیم.

فرامدرنیته و مواجهه انتقادی شریعتی با مدرنیته را البته نباید هم‏سنخ هیچ یک از دو گفتمان هابرماسی یا فوکویی پنداشت. نگاه انتقادی شریعتی محدود به نقد سرمایه‏ داری و بحران‏زایی‏های انسانی، معنوی، اقتصادی و اجتماعی آن نیست؛ بلکه ریشه‏ های بحران را تا نارسایی و یکسویی اصول و مبانی مدرنیته عمق می‏بخشد و افزون بر آن، ساینتیسم (اصالت علم)، ماشینیسم (اصالت ماشین)، بوروکراتیسم، راسیونالیسم (اصالت عقل محاسبه‏گر)، اومانیسم و... را هم مورد آسیب‏ شناسی قرار می‏دهد. البته فرامدرنیته شریعتی، غرب و دستاوردهای معنوی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن را نفی نمی‏کند. او هرچند به عنوان متفکری ضد استعمار امپریالیسم، از میوه‏ های استعماری مدرنیته و سرمایه‏داری غفلت نمی‏ورزد، اما می‏کوشد تا با شالوده ‏شکنی آن و بازسازی مبانی تک‏ بعدی و دستاوردهای مثبت‌اش در ساختار دینی و معنوی تازه و قرار دادن آن در زیست ـ جهان و افق توحیدی نوینی به آن سوی تجدد گذر کند. بدین معناست که شریعتی متفکری نوگراست. نوگرایی او با سه آرمان عرفان، آزادی و برابری، می‏کوشید تا از معنویت اگزیستانسیالیستی، آزادی لیبرال و برابری سوسیالیستی کلاسیک فراتر رود و این همه را در افقی عالی‏تر و توحیدی‏تر همساز کند.

دکتر شریعتی را از این حیث باید پدر معنوی روشنفکری دینی چپ، نوگرا و مردم‏سالار در ایران شمرد؛ روشنفکری که دین نوگرا و ترقی‏ خواه را با عرفانی توحیدی و وجودی، نه فروتر از سوسیالیسم و دموکراسی، که برتر می‏خواهد و برابری و مردم‏سالاری را ضمن بهره‏مندی از تجربه انسان مدرن تنها در جامعه‏ای معنوی و دینی قابل تحقق می‏داند. عرفان وجودی او با عرفان دینی سنتی از یک سو و معنویت بی‏خدا و غیردینی مدرن از سوی دیگر مرزبندی دارد؛ چنان‏که سوسیالیسم او پذیرای دولت ‏سالاری (اناتیسم) و سرکوب شخصیت و تفرد فلسفی ـ اجتماعی آدمی نیست. او آزادی را نیز در پیوند با چنان سوسیالیستی همنشین عدالت می‏دارد و آن را به لیبرالیسم اقتصادی، مادی و سرمایه‏ محور فرو نمی‏کاهد.

اکنون روشنفکری دینی ایرانی تحت تأثیر موج شکست سوسیالیسم واقعا موجود و چپ مارکسیستی و جهان‏گستری مهاجم سرمایه‏ داری، بیش از یک دهه است که در نوعی انفعال و اغما به سر می‏برد؛ هرچند در سطح جهانی، چپ نومارکسیست و سوسیالیست انسانی و فارغ از دیکتاتوری پرولتاریا اکنون چند سالی است که دوباره خود را یافته و می‏رود که با بازسازی تئوریک خود و ضمن آشکار شدن وعده سراب‏گونه سرمایه‏داری جهانی، موقعیت گذشته و از دست رفته خود را احیا کند. اما موج اخیر چپ هنوز در راه است و به ایران و حوزه روشنفکری دینی نرسیده است. چپ نوگرا و مردم‏سالار اسلامی اینک یا باید به بازسازی نظری و اجتماعی خود اهتمام ورزد و یا منتظر تضعیف هرچه بیشتر و کمرنگی و افول آتی باشد. چنانچه نیروهای روشنفکری دل‏بسته به دین و در همان حال دموکراسی / مردم‏سالاری و سوسیالیسم / جامعه‏ گرایی اراده کنند که به بازسازی هویت فکری و اجتماعی خود اهتمام ورزند، چاره‏ای جز تمسک به میراث دکتر شریعتی ندارند. واضح است که چنین تمسکی، امری شکلی، مکانیکی و غیرانتقادی نیست و نمی‏تواند تجربه انقلاب اسلامی و بیست و سه سال جمهوری اسلامی را از نظر دور بدارد. آنچه از میراث شریعتی همچنان برای این گروه آموزنده و راهبردی است، مبانی و افق اندیشه او و روشی است که وی در نقد و اثبات وضع موجود و وضع مطلوب به کار بسته است.

اشاره مقوله «نوگرایی دینی» یا «روشنفکری دینی» به طور مشخص در آستانه دهه هفتاد مطرح شد. این جریان که ریشه در سال‏های دور، در دهه ‏های چهل و پنجاه داشت، با طلوع انقلاب اسلامی و در دوران جنگ تحمیلی، همچون سایر جریانات روشنفکری، عملاً به بوته فراموشی رفت. ظهور دوباره این جریان در سال‏های پایانی دهه شصت عمدتا زاییده همگرایی میان دو گروه بود: 1. گروهی از روشنفکران یا اندیشمندانی که اصولاً با مبانی انقلاب و نظام سازگاری نداشته، از پایگاه فرهنگی و اجتماعی دیگری برخوردار بودند؛ 2. گروهی از مسؤولان و کارگزاران نظام که به ‏تدریج از ساختار قدرت سیاسی کناره‏ گیری کرده یا طرد شده بودند. مهم‏ترین و معروف‏ترین پایگاه این جریان، «حلقه کیان» بود که بر محور دکتر سروش و تئوری‏های او اداره می‏شد و آهسته آهسته محفلی برای گردهمایی اندیشه‏ها و علایق مختلف به وجود آورد. در همان سال‏ها، نهضت آزادی و سایر گروه‏های ملی ـ مذهبی نیز در حال بازسازی و هویت‏یابی دوباره بودند و به این ترتیب محافل مشابهی شکل گرفت. در اواخر دهه شصت دو اتفاق مهم رخ داد: از یک سو، سروش و نشریه کیان به اندیشه سیاسی روی آوردند و بر پایه مؤلفه ‏های لیبرال دموکراسی به نقد نظام سیاسی ایران پرداختند. از سوی دیگر، مهندس بازرگان در یک چرخش آشکار به انتقاد از انگاره دولت دینی و رواج نگرش سکولار پرداخت. هم‏آوایی و نزدیکی بیشتر میان سروش و سران نهضت ملی عملاً حلقه کیان و محافل نزدیک به آن را دچار چنددستگی ساخت و انسجام اولیه را متزلزل کرد. به ‏تدریج حوادث دیگری رخ داد که سبب شد از دوران نوگرایی دینی، دو گرایش راست (لیبرال یا نولیبرال) و چپ (سوسیال دموکراسی) سر برآورد. مهم‏ترین خواسته گرایش چپ، اعاده حیثیت از چپ بین ‏الملل و بازسازی دوباره چپ پس از فروپاشی کمونیسم در شوروی و شرق اروپا بود. به این ترتیب، در سال‏های اخیر، نسل پیشینِ جریان چپ مسلمان، نظیر حبیب‏ اللّه‏ پیمان، لطف‏ اللّه‏ میثمی و کادر مرکزی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، با فاصله‏ گرفتن از دکتر سروش و نهضت ملی، سعی در نوسازی مبانی تئوریک خویش تحت عنوان «چپ دینی مردم‏سالار» دارند. این گروه که پیشتر یا در انزوای ایدئولوژیک بوده یا در عمل به اندیشه سروش پیوسته بودند، در فضای موجود در یک خلأ تئوریک گرفتار آمده و دکتر شریعتی را بهترین آلترناتیو در برابر سروش و سایر رهبران نوگرای لیبرال یافته‏اند. به نظر می‏رسد مقاله حاضر گامی دیگر در جهت استقلال‏خواهی جریان نوگرای چپ دینی و مقدمه ‏ای برای بازشناسی و بازسازی اصول نوین آن در سال‏های آینده است. اما به نظر نمی‏رسد که رویکرد تازه چپ به شریعتی در شرایط کنونی بتواند دست‏مایه‏ های فکری لازم را برای پر کردن خلأ تئوریک چپ فراهم سازد. محورهای زیر بخشی از دشواری‏های چپ‏گرایان مسلمان در این مسیر پرمخاطره است:

1. مرحوم شریعتی در حافظه فرهنگی ما از دو چهره متفاوت برخوردار است: یکی حماسه‏ گر انقلابی و سنت‏ ستیز، و دیگری اندیشمند ژرف‏نگر و ایدئولوژی‏ساز. در واقع آنچه شریعتی را در عصر خویش ممتاز و پرتأثیر می‏ساخت، همان رویه نخستین او بود که هر انقلابی مسلمانی را مجذوب می‏ساخت. بی‏گمان این چهره از شریعتی برای جامعه امروز و فردای ایران نه گره‏ گشاست و نه پرکشش. از سوی دیگر، طرح و تئوری او برای اندیشه دینی و نظام اجتماعی چنان خام و نااستوار بود که حتی از سوی فرهیختگان عصر خود نیز مورد توجه و تأمل قرار نگرفت.

2. مسائل و نیازمندی‏های جامعه کنونی ایران با شرایطی که شریعتی در آن می‏زیست، به ‏کلی متفاوت و دیگرگون است. جریان چپ نواندیش دیر یا زود باید در صحنه رقابت سیاسی و اقتصادی، طرح‏های علمی خود را ارائه کند و تصویر خود را از جامعه و جهان و راه‏های برون‏رفت از معضلات وضعیت کنونی نشان دهد. آنچه نویسنده محترم در این مقاله آورده است، تکرار همان شعارها و آرمان‏های کلی است که در آثار شریعتی کرارا بازگفته شده و در عمل هیچ گامی برای توضیح و تبیین آنها برداشته نشده است. نسل جوان و جامعه امروز تنها به پاسخ‏های روشن و کارآمد نیازمند است.

3. برخلاف پندار نویسنده، امروز دیگر فاش می‏توان گفت که اندیشه‏های شریعتی عموما در میانه سنت و تجدد و در برزخِ لیبرالیسم و سوسیالیسم و در هزارتوی مکاتب اگزیستانسیالیستی و اومانیستی سرگردان و آویزان است و تقریبا هیچ‏یک از مفاهیم بنیادین اندیشه او، از توحید و تکامل و ایدئولوژی گرفته تا عرفان و آزادی و برابری بر قاعده‏های استوار فلسفی و دینی ننشسته است. البته از او که عمری کوتاه داشت و در عصری سخت پرتلاطم می‏زیست و پشتوانه و پیشوایی نداشت، نمی‏توان و نباید انتظاری بیشتر داشت. سخن در این است که آیا میراث و اندوخته‏های او می‏تواند به جریانی که از ریشه ‏های سنت اسلامی مانده و از مسیر فرهنگ و سیاسی غرب لیبرال رانده شده است، روحی تازه بدمد و اندیشه‏ای پربار و کارآمد تزریق کند؟

گویا این بار چپ نواندیش قصد دارد با طرح ایده‏ها و اندیشه‏ های شریعتی از او به عنوان یک ظرفیت نسبی برای گذار از سنت دینی و سیاسیِ حاکم به شرایط تازه بهره‏برداری کند؛ شرایط تازه‏ای که که امروز چپ‏گرایان هیچ تصویر روشنی از آن ندارند یا ارائه نمی‏کنند؛ شاید یک سوسیال دموکراسی نوین باشد یا یک نئولیبرالیسم تعدیل ‏شده و در هر حال، یک اندیشه دینی قرائت ‏پذیر با یک نظام اجتماعی سکولار.