ناگفته های«حسین وارث آدم» پس از43 سال

پیش از انقلاب اسلامی ایران در سال 57، سه کتاب با موضوع عاشورا و انقلاب امام حسین (ع) منتشر شد که سه زواریه دید پیش روی خوانندگان قرار می داد. "شهید جاوید" صالحی نجفی آبادی، "حماسه حسینی" (مجموعه آثار شفاهی شهید مطهری) و "حسین وارث آدم" علی شریعتی... هر سه اثر با محوریت امام حسین (ع) نگاهی دیگر به قیام مولا حسین (ع) داشتند. از این میان در کنار "حماسه حسینی" شهید مطهری، "حسین وارث آدم" دکتر شریعتی جایگاهی در مخاطبان دانشگاهی یافت، مضافا اینکه با سه سخنرانی ثار، شهادت و پس از شهادت تکمیل شد.
دکتر سوسن شریعتی دختر دکتر علی شریعتی در گفت و گو با شفقنا ناگفته هایی از نگارش این کتاب را بیان کرده است.

پیش از انقلاب اسلامی ایران در سال 57، سه کتاب با موضوع عاشورا و انقلاب امام حسین (ع) منتشر شد که سه زواریه دید پیش روی خوانندگان قرار می داد. "شهید جاوید" صالحی نجفی آبادی، "حماسه حسینی" (مجموعه آثار شفاهی شهید مطهری) و "حسین وارث آدم" علی شریعتی... هر سه اثر با محوریت امام حسین (ع) نگاهی دیگر به قیام مولا حسین (ع) داشتند. از این میان در کنار "حماسه حسینی" شهید مطهری، "حسین وارث آدم" دکتر شریعتی جایگاهی در مخاطبان دانشگاهی یافت، مضافا اینکه با سه سخنرانی ثار، شهادت و پس از شهادت تکمیل شد.
دکتر سوسن شریعتی دختر دکتر علی شریعتی در گفت و گو با شفقنا ناگفته هایی از نگارش این کتاب را بیان کرده است.

-بسیاری «حسین وارث آدم» را در میان آثار دکتر شریعتی از حیث مفاهیمی که ایشان مطرح می کند، ادبیات آن که یک ادبیات شورانگیز هیجان آفرین است و هم از این جنبه که مجموع 26 کتابی که از دکتر منتشر شده، چه در قالب سخنرانی و چه در قالب دست نوشته، کتاب متفاوتی می دانند. درمحرم سال49 همانطور که خود دکتر در مقدمه آن شرح می دهد که می خواستم روضه ای ... خشمی در این کتاب نسبت به مخاطبین پیام امام حسین (ع) که بیشتر از همه شیعیان هستند وجود دارد؛ این بخشی از کار است. بخش دیگر این کتاب این است که دکتر، منازعه و واقعه کربلا را چکیده و خلاصه تمام درگیری های تاریخ از فرعون تا خود امام حسین (ع) باز با تاکید بر آن تثلیث قارون و بلعم و باعور (زر و زور و تزویر) می داند. اولین پرسش مخاطب امروزی که به کتاب مراجعه می کند این است که چه ضرورتی داشته دکتر این کتاب را بنویسد و این موضوع را مطرح کند؟ ضرورت آن از کجا احساس شد؟ این کتاب و این موضوع چه جایگاهی در پروژه دکتر دارد؟

 خیلی خوب است که دارید به حسین وارث آدم توجه نشان می دهید زیرا درباره شریعتی، بیشتر بر کتاب شهادت یا پس از شهادت تکیه می شود و نیز تفسیر او از فلسفه شهادت یا به اصطلاح آن زمانه، استراتژی امام حسینی که بعد خروجی هایی پیدا کرد مثلا تشویق یا ترغیب نوعی رادیکالیسم سیاسی یا نوع مواجهه با قدرت. حسین وارث آدم یکسال قبل از این دو سخنرانی ایراد شده است. حسین وارث آدم مربوط به سال 49 است. مشخصات این کتاب در مقایسه با شهادت و پس از شهادت را باید برشمرد: یکی این که مکتوب است. اکثر سخنرانی های شریعتی درحسینیه ارشاد، شفاهی است (به جز چند مورد استثنایی: نیایش، آری اینچنین بود برادر و...) یادداشت هایی بر روی کاغذی می نویسد و سخنرانی اش را آغاز می کند. حسین وارث آدم نیز جزو آن نادر سخنرانی های مکتوبی است که شریعتی پشت تریبون می خواند و البته گهگاه شرحی را بر آن می افزاید. دومین مشخصه این متن این است که تقریبا حجم پاورقی های آن با متن اصلی برابر است. مقصود اینکه علی رغم نوعی شاعرانگی در متن، کاملاً با رفرانس حرف می زند و به اصلاح با سند و مدرک. (معرفی پرسوناژها، معرفی کتب مرجع و...) سومین مشخصه این متن این است که اول شخص مفرد در آن خیلی فعال است؛ اگرچه این اول شخص مفرد در نوشته های شریعتی همیشه فعال است اما عمدتا در نوشته های کویریات این را می توان دید. اما در کتاب حسین وارث آدم، اصلا شروع آن با «من» است، از تنهایی اجتماعی خود صحبت می کند و از این که 20 سال است صحبت می کند اما تنها و بی تریبون مانده است. چپ برای خود مجله، تئاتر و جنگ ادبی دارد؛ مذهبی سنتی تریبون، منبر، پامنبری و مسجد دارد و...اما او که نه این است و نه آن مانده است معلق. مقصود اینکه با شرح این احساس تنهایی نوشته اش را آغاز می کند و از همان آغاز، متن را وجهی تراژیک می دهد. تاکید چندباره شریعتی بر عاشورای 49 و اینکه «عاشورای 49بود» شکی نیست که ارجاع به تجربه ای شخصی هم هست. شریعتی از این روش در نوشته های دیگر هم استفاده می کند: در هم آمیختن زمان ها یا سمبلیک نشان دادن برخی تاریخ هایی که به زندگی شخصی اش بر می گردد. شده است تاریخ هایی را که برای خود او منشا یک حادثه، یک تجربه یا یک مواجهه بوده طوری در یادداشت وارد کند که گمان رود صحبت از یک اتفاق تاریخی است. در یادداشت های کویری شریعتی از این تمهید بارها استفاده شده. حسین وارث آدم نیز این حالت را دارد مدام می گوید عاشورای 49 بود... امضای  پایان متن «حسین وارث آدم» اسفند 49 است؛ اعدام اعضای سیاهگل  در 26 اسفند اتفاق افتاد. آیا امضای این تاریخ ربطی به این حادثه دارد؟ مبارزه سیاسی شکل چریکی به خود گرفته، دستگیری های وسیعی از پاییز همان سال شروع شده و ...  اینها زمینه های سیاسی آن زمانه است اما در هر حال فکر می کنم فقط اشارت بیرونی و تاریخی نیست، باید ربطی به یک تجربه شخصی نیز داشته باشد.  اما نکته دیگر: جنس سخن در نوشته حسین وارث آدم و سخنرانی «پس از شهادت» است. در سخنرانی« پس از شهادت» حتی آهنگ کلمات نشان می دهد که او دارد لحظات  سنگینی را می گذراند. دوستی که در آن سخنرانی پس از شهادت حضور داشته، می گفت اگر در سالن دماسنج می گذاشتید، دمای سالن از نظر تنش و برافروختگی به 40 درجه می رسید. شریعتی آدمی نیست که به دلیل قایل بودن به ضرورت و اولویت کار فرهنگی و آگاهی بخشی به آن قهرمانی ها بی اعتنا باشد. همین همدلی و احساس همبستگی است که سخنرانی پس از شهادت را تا این حد تکان دهنده، اثر گذار و بسیج کننده ساخته است. در حضور جمع سخن می گوید و شاید بگویند که از جمع و فضای عمومی اثر پذیرفته و کلامش رنگ و روی تند و عاطفی گرفته. یعنی اگر بخواهیم آن شور و تنش را در سخنرانی پس از شهادت، به حساب این فضا و این رابطه با مخاطب تحریک شده پس از اعدام ها بگذاریم  در مورد حسین وارث آدم، صدق نمی کند.
حسین وارث آدم در خلوت و تنهایی نوشته شده است؛ با این همه همان تنش و شور را می بینیم. به نظر می آید که وجه تراژیک آن یادداشت، محصول در برابر مخاطب قرار گرفتن و... نیست؛ خطابه نیست، نوشته است. این خطابه است که نیازمند فضاسازی است. حسین وارث آدم در خلوت نوشته شده. سنت شریعتی، نوشتن است در یک نشست. این کتاب نیز مشخص است که در یک نشست نوشته شده است کاملا روح مطلب از صدر تا ذیل یکی است.
با این همه در همین خلوت هم معلوم است که شریعتی درگیر همین بودن یا نبودن و نیز چگونه ماندن، هست. در سال 49، تازه یکی دو سال است که پای شریعتی به حسینیه ارشاد باز شده، هنوز خیلی از سخنرانی ها انجام نشده یعنی شریعتی 50 -51 نیست. هنوز بخشی از وقتش را به تدریس در دانشکده مشهد می گذراند. هنوز سخنران تمام وقت در حسینیه نیست. کویر در همان سال چاپ می شود. این نویسنده کویر است که حسین وارث آدم را می نویسد؛ این تذکر لازم است. ادوار زندگی یک نویسنده را بر اساس جنس نوشته هایش تقسیم می کنند که مثلا این دوره در خود خزیده است و آن دوره اجتماعی و... دوره بندی هایی تفکیک شده از هم. جذابیت شریعتی این است که در آن واحد در همان لحظه چندوجهی زندگی می کند؛ از همین رو در یک سری مونولوگ هایی که از او به طور جداگانه به چاپ رسیده –از سوی بنیاد شریعتی-به این موضوع اشاره دارد. پرسشگری فرضی از او می پرسد که چگونه نویسنده کویر می تواند نویسنده شهادت نیز باشد و این دو چه ارتباطی به هم دارد؟ پاسخ شریعتی خیلی زیباست می گوید: فقط کسی که از کویر گذشته است می تواند بفهمد شهادت یعنی چه؟ یعنی اصلا این دو تجربه را در امتداد هم می بیند.  در حقیقت تجربه عبور از کویر را با تجربه شهادت از یک جنس می داند. ( انسانی که با مرگ بازی می کند و با عدم روبرو می شود) تعریف صرف سیاسی از مفهوم مرگ و نابود کردن خود ندارد بلکه نوعی مواجهه خیلی شخصی و فلسفی نیز از این  موضوع دارد.
از این حاشیه که بگذریم، مشخصات حسین وارث آدم در مقایسه با شهادت نیز همین است. در شهادت به مساله مردن در عصر نتوانستن و غلبه نیافتن می پردازد و اینکه شهید با مرگ خویش اگرچه بر دشمن پیروز نمی شود اما می تواند رسوا کند؛ بحث افشا کردن است؛ شریعتی استراتژی حمزه ای را از استراتژی حسینی تفکیک می کند؛ در این دوتاست که تفکیک شریعتی از دیگر پروژه های توجیه عمل مسلحانه در آن سال ها و تمایز آن روشن می شود؛ از جمله با تفسیر صالح نجف آبادی که شهادت حسین را معطوف به کسب قدرت می داند. در میان گروه های چریکی آن زمان هم این بحث بوده است: عمل مسلحانه همچون تاکتیک کسب قدرت یا همچون رد تپوری بقا، تاکتیکی برای شکستن تور اختناق از سوی پیشگام  قدرت یا...
در چنین فضایی تفسیر شریعتی قابل توجه است: انتخاب مرگ به قصد افشاگری در ادامه استراتزی آگاهی بخشی. از همین رو کار زینبی و حسینی را در ادامه هم می داند. می گوید کسی که برای کسب قدرت می رود با خانواده و بچه نمی رود. کسی که با نیت کسب قدرت به مصاف می رود می داند که با هفتاد نفر نمی توان با یک لشکر رو به رو شد.حتی مهم تر از شهادت به نیمه تمام گذاشتن حج اشاره می کند که  نوعی گشودن قبله دیگری است. اینها بحث هایی است که در شهادت و پس از شهادت مطرح می شود .

حسین وارث آدم را باید پیش شرط فهم کتاب شهادت و پس از شهادت دانست. حسین وارث آدم  ، متاثر از «زیارت وارث» استخراج نوعی فلسفه تاریخ است: جنگ مذهب علیه مذهب است. نه گفتن به همه جلوه های قدرت که او سه گانه اش می خواند. به ارث رسیدن یک پرچم. می گوید نام علمی اش وحدت یا پیوستگی تاریخی است.

-قرار بوده که کتاب حسین وارث آدم، همین متن باشد یا این که نه، یک ستون و یک خشت اول می شود برای شهادت و پس از شهادت و بینش تاریخی شیعه و فصول بعدی کتاب؟

 خیر، کنار هم چیدن متونی که به آن اشاره کردید و تحت عنوان مجموعه آثار شماره 19 به چاپ رسیده به شریعتی ارتباطی ندارد؛ آنچه که در بازار به عنوان مجموعه آثار طی این سی سال عرضه شده است توسط دفتر تدوین و تنظیم آثار شریعتی تنظیم شده . این دفتر پس از سال 56 شکل گرفت . در آغاز با نظارت دکتر حسن حبیبی و در خارج از کشور هفت شماره اول آن در آمد و پس از انقلاب با نظارت مستقیم پوران شریعت رضوی(همسر شریعتی). ملاک اصلی کنار هم قرار کرفتن متون ، اشتراک موضوع مطالب بوده است و نه تقدم و تاخر زمانی . گاه نام مجموعه آثار، نام یکی از متون داخل مجموعه بوده و گاه یک نام کلی تری انتخاب می شده. مثلاً مجموعه آثار علی عبارت است از کلیه سخنرانی های شریعتی درباره حضرت علی . شریعتی سخنرانی ای به نام علی ندارد. برعکس گاه شده است که یکی از سخنرانی ها نام یک مجموعه باشد. مثل همین مجموعه حسین وارث آدم. البته در شناسنامه هر متن تاریخ سخنرانی یا دست نوشته ذکر شده است. مجموعه "حسین وارث آدم"  توسط اکیپ مجموعه آثار چیده شد. مثلا خود متن حسین وارث آدم مربوط به 49 است، شهادت و پس از شهادت به 50 و 51 بر می گردد و ثار به سال 55.  اینها سالها بعد تحت عنوان حسین وارث آدم در دهه 60 به چاپ رسیده است.

-پرسش بعدی درباره عنوان این کتاب است. شریعتی امام حسین را می برد به سرچشمه حیات - که حضرت آدم باشد- وصل می کند. عنوان کتاب نیز عنوان تکان دهنده ای است. سوال این است که چرا حسین (ع)، وارث آدم می شود؟ متن را کالبدشکافی کنیم؛ البته ایشان توضیح می دهد اما می خواهم به زبان ساده تر و امروزی تر بیان شود که چرا زندگی، مبارزه و شهادت امام حسین (ع) و آن رسالتی که به عهده دارد، از حضرت آدم گرفته شده است؟

شریعتی در آغاز این نوشته می گوید که متن متاثر از زیارت وارث است: «سلام بر تو ای وارث آدم»...  روش شریعتی در برخورد با متون مذهبی، روایات و سنن، قابل توجه است: استخراج پتانسیل نهفته در متن قبل از ورود به صحت و سقم سند و متن. خود می گوید که این روش را از ژاک برکُ اسلام شناس فرانسوی آموخته ام. حتی شایعات گاه خود بیانگر حقیقتی هستند. به عنوان مثال در مورد امام غایب نیز به این موضوع اشاره می کند. می گوید ما کار نداریم که اصلا این روایتی که همسر امام یازدهم مسیحی بوده، پرنسس بیزانسی بود، اصلا وجود دارد یا ندارد؟ و امام یازدهم واقعا با یک پرنسس بیزانسی ازدواج می کند یا خیر؟ اما بحث بر سر این است که حتی اگر این روایت واقعیت نداشته و جعل باشد، نشان دهنده نوعی پتانسیل در بحث مهدویت شیعی است که آشتی ادیان است، زمانه ای که ادیان در کنار هم می نشینند، نمادین می شود در تولد «مهدی»؛ بنابراین ما به پشت پرده این ماجرا و چرایی ساخت چنین شایعه ای کار داریم. به طور کلی این روش شریعتی است: تصفیه منابع فرهنگی و استخراج پتانسیل نهفته در متون. تکیه بر یک متن آشنا برای مخاطب و هدایت او به سمت افق های جدید فهم.
در ادامه همین نگاه است که به سراغ زیارت وارث می رود. این دعا را بهانه می کند تا تداومی را نتیجه بگیرد؛ این متن این گونه آغاز می شود: «سلام بر تو ای وارث آدم، برگزیده خدا! سلام بر تو ای وارث نوح، پیامبر خدا!...» و از آخر وارث علی. بر اساس این متن اصل وراثت را استخراج می کند، وراثت مبارزه علیه ظلم در طول تاریخ. با همین نگاه است که نتیجه می گیرد که مبارزه امام حسین را نباید صرفا معطوف به جنگ قدرت با یزید تلقی کرد. یک فلسفه تاریخ است که اینجا نمادین شده. شریعتی سعی می کند به تراژدی کربلا رویکردی فلسفی داشته باشد و آن را مواجهه ای تاریخی با سه رکن قدرت «زر و زور و تزویر» بنامد. روش دیگر شریعتی در بازخوانی تاریخ، این همانی کردن با عصر حاضر نیز هست. از همین رو در همین متن تنهایی امام حسین (ع) را به تنهایی روشنفکران مذهبی عصر خود و تلاششان برای اراپه نگاهی متفاوت نزدیک می کند.
امام حسین (ع) به عنوان نماد اسلام راستین در برابر یک سیستم مذهبی ایستاده است؛ تصمیم امام را در نیمه تمام گذاشتن حج و تغییر قبله و به سوی مرگ رفتن را همگی در همین راستا توضیح می دهد: مصاف با دشمنی که در سه جبهه زر وزور و تزویر خود را نشان داده است؛ مذهب علیه مذهب که معتقد است معنای فلسفه تاریخ در اسلام است.
چرا آدم؟ می خواهد بگوید که ایستادن در برابر این سه جلوه قدرت، ریشه در یک گذشته خیلی طولانی دارد و همواره ادامه نیز خواهد داشت تا امروز که به ما می رسد؛ اتفاقی که در عاشورا می افتد در حقیقت چکیده مواجهه تارخی است که از آدم تاکنون در برابر سه جلوه قدرت همیشه انجام گرفته است و حقیقتی که همواره قربانی این سه است.

-این نخستین بار است که سه گانه قدرت را معرفی می کند؟

مطمئن نیستم. اما می توان گفت که برای اولین بار در این متن است که به طور مبسوط این سه گانه را تبارشناسی می کند. جایی در همین متن می گوید "باز همان تثلیث همیشه و همه وقت"، معلوم است این یک کشف تازه برای او نیست. احتمال می دهم در دروس اسلامشناسی یا وی‍رگی های قرون جدید که سلسله دروس شریعتی در دانشکده مشهد است و در نتیجه به قبل این سخنرانی برمی گردد این سه گانه مطرح شده باشد. باید کنترل شود اما به هر حال می توان گفت که این بار با دقت تاریخی بیشتری، زیارت وارث را بهانه کرده تا این سه گانه را شرح بیشتری دهد. همان طور که در آغاز هم اشاره کردم، در این نوشته –مثل  بسیاری از نوشته های او- باید رد پایی از تجربیات شخصی او را هم دید. در این نوشته البته او صراحتاً به این تجربیات اشاره می کند. می گوید: برخلاف تصور، در یک جامعه مذهبی روشنفکران مذهبی بیشتر و زودتر از دیگران ایزوله می شوند و به آنها حمله می شود. می دانیم که از سال 49 حملات به  شریعتی از سوی برخی از چهره های روحانی آغاز شده است که البته در سال 50-51 اوج می گیرد. حساسیت اطلاعات ساواک نیز بیشتر از قبل است و طبق کتاب شریعتی به روایت اسناد ساواک کنترلها فشرده تر است. از سوی روسای دانشکده تحت فشار است و...
همین است که خود را تنها می بیند و به شکل پوست و گوشت و استخوانی خود را در محاصره این سه ضلع می بیند.

-شهادت و پس از شهادت چه ارتباط ارگانیکی با حسین وارث آدم دارند؟

چنانچه اشاره شد به نظر می آید که پیش شرط فهم سخنرانی شریعتی درباره شهادت و نیز پس از شهادت، نوشته حسین وارث آدم است. برای فهم این موضوع که مبارزه با قدرت و سلطه در همه اشکال آن (زر و زور و تزویر) مستلزم داشتن یک نگاه تاریخی –فلسفی است و نباید محدود به چشم اندازهای کوتاه مدت سیاسی باشد. مردن یکی از راه های این مبارزه است در کنار راه های دیگر مبارزه برای رهایی از زیر این جلوه های سه گانه قدرت. مردن، نه برای اینکه مرگ زیباست (بسیاری شریعتی را مرگ اندیش می دانند) نه برای اینکه تئوری بقا از مد افتاده است و در رد آن رساله نوشته می شود (رساله امیر پرویز پویان) نه راهی برای کسب قدرت (استراتزی حمزه ای) بلکه در ادامه آگاهی بخشی.
در مورد شریعتی نیز دو گونه می توان تفسیر کرد یکی این که بگوییم شهادت و پس از شهادت یک پرانتز، یک اتفاق یک همبستگی عاطفی است با نیروهایی که دارند در آن سال ها می میرند، در حقیقت آپاندیسی است و جزو استراتژی شریعتی محسوب نمی شود یا اینکه برعکس شهادت دعوتی است به گرفتن سلاح در آن سالها. بدیهی است که نمی تواند دومی باشد. نه تنها به این دلیل که شریعتی قبول ندارد که بتوان با گرفتن سلاح با آن جلوه های سه گانه قدرت در افتاد بلکه به این دلیل که صراحتا علت بعید عقب ماندگی جامعه را استحمار می داند. در طرح پروزه هایی چون تصفیه منابع فرهنگی، پروتستانیسم اسلامی و... حتی "چه باید کرد؟" هیچ نشانی از اینکه شریعتی دارد خیز نظامی یا مسلحانه برمی دارد دیده نمی شود (مثلاً برای جلب افکار عمومی جوانان).  در ادامه همین نگاه است که شریعتی به نقد مبارزه مسلحانه می پردازد (در سال 55-در نوشته ای به نام دریغ ها و آرزوها). می شود پرسید که پس سخنرانی شهادت و پس از شهادت را باید چگونه فهمید؟ به خصوص وقتی با آن همه خشم بر زنده ها می تازد؟رد تئوری بقا؟ مردن هم استراتزی، هم تاکتیک؟ برای به دست آوردن دل های آتشفشانی مخاطبان جوانش؟
شهادت ابزاری است برای افشاگری، در ادامه استراتژی آگاهی بخش. شریعتی همچنان به مبارزه فرهنگی درازمدت آگاهی بخش علیه سه وجه قدرت با تقدم مبارزه فرهنگی معتقد است؛ همان که می گوید استحمار است و استحمار است و استحمار... همچنان آن را اولویت می داند و در درازمدت آن نگاه را دارد اما معتقد است که در ادامه این مبارزه آگاهی بخش (قلم زدن، نوشتن، اندیشیدن، تئاتر و...) مردن نیز می تواند ابزاری برای افشاگری و آگاهی بخشی باشد.

-دکتر تثلیث زر و زور و تزویر را مطرح می کند و بنا بر آن قیام امام حسین (ع) را از نظر فلسفی تبیین می کند. بعد می آید در شهادت و پس از شهادت از نظر تاریخی و حتی ادبی نیز به آن می پردازد. پایان پس از شهادت یک جمله دارد "آنها که رفتند کاری حسینی کرده اند آنها که ماندند باید کاری زینبی کنند وگرنه یزیدی اند"، اینجا یک تثلیث جدید در مقابل آن تثلیثی که اینهمه درباره آن حرف زد و آن را تبیین کرد باز می کند. این تثلیث پایانی و نتیجه گیری، یا بخواهیم چکیده بحث را بگوییم اینهمه توضیح داد که به این تثلیث پایانی برسد که " آنها که رفتند کاری حسینی کرده اند آنها که ماندند باید کاری زینبی کنند وگرنه یزیدی اند" که در آنجا خود نیز می گوید که هر انقلاب دو چهره دارد، خون و پیام بعد حتی اشاره می کند و می گوید اگر زینب (س) نبود پروژه حسین (ع) ناتمام می ماند به صورت کد به آنها اشاره می کند اما نهایتا و جمله پایانی اش این است.

این یا آنی که در این جمله هست بر می گردد به همان نگاه تاریخی شریعتی. و مهمتر از همه تشخیص صحیح جهت. می گوید جهت است که به همه چیز معنا می دهد. (در بحث حر نیز همین را می گوید. تغییر جهتی که حر را از یک وابسته به قدرت بدل به یک آزاده می کند) جبهه ای که نماد آن حسین (ع) است جبهه ای است که از آدم تا کنون نماد نه گفتن به قدرت در همه جلوه هایش است. نه فقط در جنگ قدرت، بلکه اساسا این نه گفتن برای شدن انسان ُ بدل شدن به سوژه ُ ضروری است. آزاد شدن از همه زندان های تاریخ و طبیعت و جامعه. در خودسازی انقلابی هم به مبارزه اجتماعی همچون یکی از راه های آزاد شدن تکیه دارد. انسان به میزانی که این نه گفتن را می آموزد و تجربه می کند موجودیت می یابد.  شریعتی می گوید در هر دوره تاریخی در هر جا که هستی باید تکلیفت را مشخص کنی که به کدام جبهه تعلق داری و تا چه حد توانایی گفتن نه را داری. حتی نه گفتن به اراده الهی.برای همین می گوید کسی نمی تواند شهادت را بفهمد مگر از کویر گذشته باشد. کویر، یعنی عبور از برهوتی که به دلیل نه گفتن به آن افتاده ای. مواجهه به کویر ماننده مواجهه با مرگ هر دو برای انسان امکانی است برای کشف سرحدات آزادی انسان و الزاماْ به معنای تشویق فرهنگ مرگ نیست بلکه نوعی آزمایش آزادی است.  بودن یا نبودن نیست ُ چگونه بودن است. تا از کویر نگذشته باشی. شهادت را نمی فهمی. زندگی یعنی عقیده و جهاد. عقیده و جهاد معنای صرفا محدودی که در سال 50 فهمیده شده نیست به این معناست که زندگی یعنی مدام فرارفتن از خود، به عقب راندن مرزها برای این که خالق وضعیت جدید باشی. همین جمله ای که از شریعتی نقل شد با جمله پایانی شریعتی در کویر از یک جنس است. می گوید: بر می گردم جهانی خواهم ساخت که در آن من و خداوند دست اندرکار خلقتی دیگر باشیم. در حقیقت قرار است جهانی خلق شود که این بار انسان و خدا با همدیگر دست اندر کار خلق آن هستند. صحبت از انسان خالقی است مدام دست اندرکار خلق جدید است از طریق به چالش کشیدن همه قدرت ها. از همین رو مهم است که در کچا نشسته و به کدام جبهه تعلق دارد. به این معنا همیشه عاشوراست و همیشه کربلا. صحبت از یک مواجهه مدام است برای چگونه بودن و نه بقا به هر قیمت. در همین کویر است که می گوید اگر درد بودن یا نبودن بود که آسان بود. دردُ چگونه بودن است. انسانی که هبوط را می پذیرد، مرگ را نیز می پذیرد. یعنی با مرگ هم شوخی دارد به همین دلیل شهادت  برای شریعتی در ادامه آگاهی بخشی است. یک نوع فلسفه تاریخ و البته فلسفه زندگی نیز.