نوشریعتی‌ها؛ عرفان اجتماعی و غفلت راهبردی

شریعتی زنده است چون که او همچنان مناقشه برانگیز است. مخالفان و طرفدرانی سخت دارد و البته منتقدانی که هم حمایتش می کنند و هم مخالفت. شاید گزافه نباشد که شریعتی را پر مناقشه برانگیزترین روشنفکر تاریخ ایران نام نهاد. مخاطب های او در زمان حیاتش میلیونی بودند و در مماتش هم اینگونه است. مخالفت ها هم در دوره هایی با شریعتی فراوان بوده و او به همین میزان هم موافق داشته است. شریعتی را از جنبه های مختلف نگریسته اند. یکی از هنر وادبیاتش لذت برده و یکی از مباحث اسلام شناسی اش و دیگری از اجتماعیاتش. او مصداق این شعر مولاناست:«هر کسی از ظن خودشد یار من – از درون من نجست اسرار من». برداشت از اندیشه های شریعتی به عمل سیاسی هم منجرشده ؛ عمل سیاسی که گاه قابل دفاع بوده و گاه قابل نقد. منتقدان شریعتی عمده نقدشان این است او جاده صاف کن ولایت فقیه بوده و اندیشه هایی را در اختیار قشری از مذهبیون قرار داده که از دل آنها اقتدار گرایی بیرون آمده است. این منتقدان بر این عقیده اند که باید شریعتی را با نتایج و بروندادهای اندیشه اش ارزیابی می کنیم. اما مدافعان او انتساب نظام ولایت فقیه به شریعتی را ناعادلانه می دانند و براین اعتقادند این انتساب از سر بی مهری است. آنها هم استدلال می کنند شاید اگر اول انقلاب پیش نویس قانون اساسی که در آن نامی از ولایت فقیه برده نشده بود روال خود را پیش می گرفت و شاید اگر سرنوشت انقلاب به دست روحانیت قرار نمی گرفت، وضعیت به گونه ای دیگر بود. آنها معتقدند برونداد سیاسی شریعتی تحقق نیافت و در نطفه خفه شد. آنان همچنان شریعتی را پتانسیلی برای جامعه ایران می دانند . منتقدان شریعتی به میزان مدافعانش چند گونه اند؛ متکثر و گوناکون که هر یک از منظری متفاوت او را نقد یا دفاع کرده اند. اما این نوشته را سر صحبت با این منتقدان و این مدافعان پر شور نیست. باید شیوه نقدها را تغییر داد و گر نه همه چیز می شود جنگ کلامی و مشاجره قلمی. نقد هم برای خود آدابی دارد. باید به نتیجه نقدها هم نظر کرد. بر این اساس از شریعتی می خواهیم به نوشریعتی ها نقد بزنیم. شاید این پرسش مطرح شود نوشریعتی ها یعنی چه، که هستند و چه ویژگی هایی دارند؟ واقعیت این است نوشریعتی ها بخشی از جریان ملی-مذهبی هستند. مراد اینجا شورای فعالان ملی –مذهبی نیست بلکه جریان ملی-مذهبی است که در سراسر کشور گسترده است، اما متعین نیست. آنها از دل تحولات انقلاب ۵۷ بیرون آمده اند. تجربه حکومت دینی را پشت سر گذاشته و با شریعتی چکش خورده مواجه شده اند. نوشریعتی ها هم از تکثر برخوردارند. برخی از آنها به عمل سیاسی آگاهی بخش روی آورده و برخی دیگر فعالیت های اجتماعی پیشه کرده و جمعی دیگر نیز بنا دارند شریعتی را فلسفی کنند. برخی از آنها هم همچنان با هنر شریعتی همدم هستند.از کویریاتش به وجد می آیند و از گفتگوهای تنهایی اش آرامش می گیرند. شریعتی سفره گسترده ای دارد که هر کسی می تواند طعامی بردارد. اما پرسش اینجاست نوشریعتی ها تا چه اندازه بر این سفره افزوده اند؟ شریعتی عنصری از سرمایه اجتماعی جریان روشنفکری ایران است. البته عنصری کاملا متفاوت با ویژگی های خاصی که او را به نوعی از سایر روشنفکران ایرانی متمایز می کند.

شریعتی زنده است چون که او همچنان مناقشه برانگیز است. مخالفان و طرفدرانی سخت دارد و البته منتقدانی که هم حمایتش می کنند و هم مخالفت. شاید گزافه نباشد که شریعتی را پر مناقشه برانگیزترین روشنفکر تاریخ ایران نام نهاد. مخاطب های او در زمان حیاتش میلیونی بودند و در مماتش هم اینگونه است. مخالفت ها هم در دوره هایی با شریعتی فراوان بوده و او به همین میزان هم موافق داشته است. شریعتی را از جنبه های مختلف نگریسته اند. یکی از هنر وادبیاتش لذت برده و یکی از مباحث اسلام شناسی اش و دیگری از اجتماعیاتش. او مصداق این شعر مولاناست:«هر کسی از ظن خودشد یار من – از درون من نجست اسرار من». برداشت از اندیشه های شریعتی به عمل سیاسی هم منجرشده ؛ عمل سیاسی که گاه قابل دفاع بوده و گاه قابل نقد. منتقدان شریعتی عمده نقدشان این است او جاده صاف کن ولایت فقیه بوده و اندیشه هایی را در اختیار قشری از مذهبیون قرار داده که از دل آنها اقتدار گرایی بیرون آمده است. این منتقدان بر این عقیده اند که باید شریعتی را با نتایج و بروندادهای اندیشه اش ارزیابی می کنیم. اما مدافعان او انتساب نظام ولایت فقیه به شریعتی را ناعادلانه می دانند و براین اعتقادند این انتساب از سر بی مهری است. آنها هم استدلال می کنند شاید اگر اول انقلاب پیش نویس قانون اساسی که در آن نامی از ولایت فقیه برده نشده بود روال خود را پیش می گرفت و شاید اگر سرنوشت انقلاب به دست روحانیت قرار نمی گرفت، وضعیت به گونه ای دیگر بود. آنها معتقدند برونداد سیاسی شریعتی تحقق نیافت و در نطفه خفه شد. آنان همچنان شریعتی را پتانسیلی برای جامعه ایران می دانند . منتقدان شریعتی به میزان مدافعانش چند گونه اند؛ متکثر و گوناکون که هر یک از منظری متفاوت او را نقد یا دفاع کرده اند. اما این نوشته را سر صحبت با این منتقدان و این مدافعان پر شور نیست. باید شیوه نقدها را تغییر داد و گر نه همه چیز می شود جنگ کلامی و مشاجره قلمی. نقد هم برای خود آدابی دارد. باید به نتیجه نقدها هم نظر کرد. بر این اساس از شریعتی می خواهیم به نوشریعتی ها نقد بزنیم. شاید این پرسش مطرح شود نوشریعتی ها یعنی چه، که هستند و چه ویژگی هایی دارند؟ واقعیت این است نوشریعتی ها بخشی از جریان ملی-مذهبی هستند. مراد اینجا شورای فعالان ملی –مذهبی نیست بلکه جریان ملی-مذهبی است که در سراسر کشور گسترده است، اما متعین نیست. آنها از دل تحولات انقلاب ۵۷ بیرون آمده اند. تجربه حکومت دینی را پشت سر گذاشته و با شریعتی چکش خورده مواجه شده اند. نوشریعتی ها هم از تکثر برخوردارند. برخی از آنها به عمل سیاسی آگاهی بخش روی آورده و برخی دیگر فعالیت های اجتماعی پیشه کرده و جمعی دیگر نیز بنا دارند شریعتی را فلسفی کنند. برخی از آنها هم همچنان با هنر شریعتی همدم هستند.از کویریاتش به وجد می آیند و از گفتگوهای تنهایی اش آرامش می گیرند. شریعتی سفره گسترده ای دارد که هر کسی می تواند طعامی بردارد. اما پرسش اینجاست نوشریعتی ها تا چه اندازه بر این سفره افزوده اند؟ شریعتی عنصری از سرمایه اجتماعی جریان روشنفکری ایران است. البته عنصری کاملا متفاوت با ویژگی های خاصی که او را به نوعی از سایر روشنفکران ایرانی متمایز می کند. منتقدان و مدافعان شریعتی هر یک می توانند برای دفاع یا نقد یا رد او دلایلی داشته باشند. اما به نظر می رسد شریعتی به عنوان بخشی از جریان ملی -مذبی گفتمانی جریان ساز داشته است. او نماینده طیفی از نیروهایی است که نوعی سوسیالیسم ملی را نمایندگی می کند. شریعتی را هم به نام کویریاتش می شناسند و هم اجتماعیات و هم اسلامیاتش اما میان این هر سه در اندیشه های او پیوندی برقرار است. بدون درک این پیوند شناسایی شمایی کلی از اندیشه شریعتی سخت است. یعنی هر یکی به دیگری وابسته است و هر یک جزئی از یک مجموعه به هم پیوسته است. 

عرفان اجتماعی مرکز ثقل اندیشه شریعتی 

اسلامیات شریعتی نقطه تلاقی دنیا و آخرت است، جایی که شخصیت های محبوبش در صدر اسلام در جامعه منحط عرب بانی انقلابی اجتماعی می شوند. شخصیت های شریعتی انواع خصوصیت ها را دارند از ابوذر انقلابی که شریعتی او را سوسیالیست نامید تا سلمان فارسی حکیم تا محمد و علی تا فاطمه ای که او را به عنوان زنی میانه سنت و نوگرایی معرفی می کند. شخصیت های شریعتی در اسلامیاتش میانه زمین و آسمان قرار دارند، هم به خدا وصل هستند و هم مردم. هم مرد جنگ هستند و هم مرد علم و هم بینش و هم عمل. شریعتی شاید در برخی از توصیف هایش اغراق گونه برخورد کرده باشد. اما واقعیت این است که او تلاش می کند بر ساخته هایش را میان خدا و مردم قرار دهد. یعنی الگوسازی شریعتی در راستای معرفی انسان هایی هستند که باید باشند و البته می توانند باشند. انسان هایی که در میان مردم زیست می کند اما همزمان با خدایشان گفت و گو دارند. در بطن تحولات اجتماعی و سیاسی حضور دارند اما نگاهشان هم به آسمان ها و قلبشان است. این برساخته های شریعتی در قلب سنت قرار دارند اما با نگاه نو تلاش می کنند سنتها را پیرایه کنند و از دل سنت تحول به وجود آورند. شریعتی متاثر از گفتمان حاکم بر جریان روشنفکری در دوره خود که به تحلیل طبقاتی اصالت می داد قهرمانان خود را در میان توده های ستم دیده مردم می یافت. او در اجتماعیاتش روشنفکر تجرد اندیش گسسته از مردم و اجتماعش را طرد می کند و بر مردم گرایی روشنفکر تکیه می کند. او حتی علیه تعریف های آکادمیک از روشنفکری عصیان می کند و به جای واژه انتلکتوئل واژه کلق وویان (clairvoyant)را پیشنهاد می کند که به معنای روشن بین است. او بر این مبنا دایره روشنفکری را از حوزه آکادمی بیرون می کشد و به سطح اجتماع می کشاند. در نظر او هر انسان با هر شغل و در هر جایگاهی اگر در محدوده جمع خود آگاهی رسانی کند و تاثیر گذار باشد روشنفکر محسوب می شود. زبان شریعتی بعضا علیه روشنفکران تحت تاثیر لیبرالیسم تا حدودی تند است و حتی در برخی از مواقع از جاده انصاف خارج می شود و البته نقدی ولو نرم تر را به روشنفکران چپ عرضه می کند. تکیه گاه نقد به روشنفکران لیبرال بریدن از مردم و چسبیدن به طبقه سرمایه دار است و نقد به مارکسیست ها نیز بریدن از مردم و چسبیدن به مواضعی انتزاعی ار تاریخ، جامعه و مبارزه است. به همین دلیل شریعتی به لیبرال ها توصیه می کند انسان را به موش سکه پرست محدود نکنند و نقش او را نادیده نگیرند و از سویی از مارکسیست ها می خواهد با دین حتی اگر اعتقادی به آن ندارند به عنوان یک پدیده اجتماعی رفتار کنند. در غیر این صورت از اجتماع گسسته می شوند. برای شریعتی روشنفکران مردم گرا از احترام فوق العاده ای برخوردار هستند. او حتی سید جمال را به رغم تمجید متهم می کند به جای آگاهی بخشی به مردم به دربارها سرک می کشد. انتقادی که البته برخی به آن خدشه وارد می کنند. در کویریات شریعتی هم نوعی عرفان همراه با حیرت و سرگشتگی انسان مشهود است. اما این سرگشتگی و حیرت و اضطراب با امیدی عجین شده که این امید شریعتی را از تیپ هایی مانند صادق هدایت متمایز می کند. شریعتی عرفانیاتش مبلغ نوعی بدبینی اما همراه با امید است. او مسیر رسیدن به خدای خود را در زیست سازنده میان مردم می پندارد. برای او هستی معنایی دارد اما یقین او اعتقاد به خالقی است که به هستی معنا بخشیده است. شریعتی این حق را برای خود قائل است که در حالی که به معبودش عشق می ورزد علیه او هم عصیان کند و در برابر چیستی خلقت پرسش کند. به نظر می رسد شریعتی فلسفه خلقت را با اما و اگرهایی پذیرفته است. اما در این پذیرش اصولی ثابت نیز دارد. او پذیرفته که راه رسیدن به معبود از طریق کمک به انسان می گذرد. او پذیرفته که این دنیا دنیای سرکشتگی و حیرانی است و پشت این حیرانی معنایی نیز نهفته است در نتیجه در پس حیرانی می دود تا به مقصدی برسد. در این مسیر شریعتی همنوعان خود را می بیند که در رنج هستند با رنجشان شریک می شود و لذت برای شریعتی تلاش برای کاستن از این رنج هاست به همین خاطر او از غم های ارجمند و دردهای بزرگ سخن می گوید. در اجتماعیات اسلامیات و کویریات شریعتی تلاش او برای پیوند میان خدا و مردم مشهود است. 

عرفان خراسانی: عرفان حال و زندگی

شریعتی را بدون عرفان اجتماعی اش نمی توان شناخت یا اینکه نمی توان بدون عرفان اجتماعی اش به درکی عمیق از او دست یافت. عرفان شریعتی از نوع خراسانی است. به گفته ای عرفان حال است و نه قال . عرفان خراسانی را عرفان زندگی می نامند . این عرفان خدا را به صحنه اجتماع می کشاند . رابطه با خدا غیررسمی و صمیمانه است و در آن عشق محور می شود. خدا مظهر دوستی و لطافت می شود. در عرفان خراسانی جای خالق و مخلوق از هم گسسته نیست. خالق در درون مخلوق بیتوته کرده و مخلوق تجلی خالق است. نظر بر مخلوق نظر بر خالق است. آنگاه که به فقیری می نگری نشانه ای از خدا را می یابی. در احوالی تجسس می کنی با خدایت زمزمه می کنی. هر چه هست در این جهان نشانه ای از وجود خداست. خدا هدف است و مسیر رسیدن به این هدف از خلق خدا می گذرد. خدا مجموعه ای از فضیلت هاست و برای رسیدن به او باید با نشانه هایش سرو کار داشته باشی. به این خاطر است شریعتی می گوید هر جا در قرآن الله آمده می شود آن را با ناس عوض کرد. یعنی خدمت به ناس عبادت خداست. به همین خاطر است که او در خودسازی انقلابی اش کار، عبادت و مبارزه اجتماعی را در یک ردیف قرار می دهد. در نظر شریعتی اجتماع صحنه تجلی اعتقادات معنوی است. اعتقاد به خدا در مسیر مبارزه اجتماعی تحقق می یابد نه در سیر و سلوک های فردی . به همین خاطر در مسلمانی شریعتی بیشتر از اینکه فرم اصالت داشته باشد محتوی اصیل است. او به جنبه اعتراضی دین اهمیت می دهد و بندگان واقعی خدا را عصیانگران علیه وضع موجود می داند. عصیانگرانی که برای نجات خلق علیه نظام سلطه بر می خیزند تا خلق را از استثمار و استحمار نجات دهند. اینچنین است که عرفان شریعتی با کنشمندی اجتماعی همساز می شود. در نظر شریعتی هر کس علیه ظلم اعتراض کند و با قدرت نسازد و با مردم باشد در مسیر توحید قرار دارد. شریعتی به همین دلیل است که به صوفی گری حمله می کند و حتی تا جایی پیش می رود که مرگ حلاج را مرگی پاک در راهی پوک نام می نهد زیرا به اعتقاد او حلاج به رغم عظمتش حرفی زد که مردم نفهمیدند. در نتیجه شریعتی معتقد است که روشنفکر باید سخنش برای مخاطبش سلیس و کارآمد باشد و به همین دلیل است که او جغرافیای حرف را طرح می کند. یعنی اینکه در کدام مکان و زمان کدام حرف را بزنیم.

ملی-مذهبی ها و غفلت راهبردی

متاثرین از شریعتی که در عرصه سیاسی ظهور و بروز یافتند کمتر به عرفان اجتماعی شریعتی نظر افکنده اند. اگر شریعتی را بخواهیم مصداقی کنیم باید عرفان اجتماعی اش را محور قرار دهیم. این همان نکته ای است که بخشی از جریان ملی –مذهبی که به نوعی خود را میوه سیاسی جریان شریعتی می داند بدان بی توجهی کرده است. ملی -مذهبی ها بعد از انقلاب اسلامی بلافاصله در دوره ای از فضای ملتهب سیاسی قرار گرفتند دوره ای پر التهاب که فرصت هر گونه تعامل صحیح با میراث شریعتی را می گرفت.گروههای متاثر از جریان شریعتی بعد از انقلاب اسلامی در امتداد نیروهای حذف شده انقلاب قرار گرفتند. فضای تند سیاسی و پر شتاب سال های نخست اصولا به جریان های متاثر از شریعتی اجازه تامل در اتخاذ استراتژی مناسب و باز بینی اندیشه های او را نداد. بعد از سال های نخست انقلاب دوران سرکوب دهه شصت رسید و شریعتی نیز تکفیر شد. تنها در میانه سال های ریاست جمهوری هاشمی و دوران اصلاحات است که میراث شریعتی به بوته نقد گذاشته شد . اما این نقد تحت تاثیر فضای موجود بر اصلاحات بیشتر از آنکه راهبردی باشد فلسفی و تا اندازه ای تاریخی بود.به خصوص اینکه در دوران اصلاحات این گزاره در اذهان شکل گرفته بود که اگر اندیشه اصلاح شود جامعه اصلاح می شود. این رویکرد فلسفی-معرفتی در آثار دکتر سروش و نقدهای اوبه شریعتی مشهود بود. اگر به جمع های دانشجویی و کارگروههای دانشجویان فعال دوران اصلاحات هم نظری افکنده شود متوجه می شویم که دانشجویان فعال بیشتر از اینکه به بحرانهای اجتماعی اطراف جامعه نظر داشته باشند تمایل دارند آثار کانت و مارکس و…را مطالعه کنند. سرعت ترجمه در ایران و انتشار کتاب های متنوع باعث می شد در این زمینه نوعی تکثر و بلبشو نیز به وجود بیاید. دانشجویان جوان مانند لباس هایی که هر روز مد می شوند اثری از متفکری غربی را انتخاب می کردند و به صورت سطحی عرضه می کردند و در باب آن قلم فرسایی های ناقصی را ارائه می کردند. البته این به این معنی نیست که شریعتی بر آگاهی رسانی تکیه نداشته بلکه منظور نقد آگاهی رسانی انتزاعی که نسبت به تحولات اجتماهی بی تفاوت است. یعنی آگاهی که با معیشت و زندگی مردم سروکار ندارد. جریان ملی-مذهبی که در دوران اصلاحات نیمه جانی گرفت باز هم به جای بازنگری راهبردی در دوران پر التهاب دوم خرداد واکنشی عمل کرد. تلاش کرد ثابت کند امت و امامت و دموکراسی متعهد مشمول زمان شده و همه اندیشه شریعتی نیست. یا تاکید بر اینکه شریعتی دموکرات است و برچسب فاشیسم به اونمی خورد. یا اینکه منظور شریعتی از ایدئولوژِی چیز دیگری است. همه این نقد ها در واکنش به هجمه ای بود که مدافعان دین حداقلی به شریعتی وارد کردند. تا حدودی پاسخ به این نقدها و هجمه ها نیاز بود اما غفلت از بازخوانی ایجابی و راهبردی شریعتی نوعی فرصت سوزی از سوی جریان ملی –مذهبی متاثر از این نواندیش مذهبی بود که با مسامحه می توان آنها را نوشریعتی نامید.

دولت محوری یا جامعه محوری؟

رویکرد بخش عمده ای از ملی-مذهبی ها دولت محور است. به این معنی که کانال تغییرات سیاسی را از دولت می دانند. این حرف بیراه نیست زیرا دولت یکی از موتورهای توسعه در ایران است. ملی –مذهبی های لیبرال دموکرات و سوسیال دموکرات همه تلاش کرده اند در فضای باز سیاسی میخ خود را در عرصه ملتهب سیاست ایران بکوبند. به همین خاطر با فضای باز سیاسی تحرک داشته اند اما با بسته شدن فضا خانه نشین و منزوی شده اند. بخشی از این خانه نشینی و انزوا در راستای طرح حاکمیت برای خفه کرن هر گونه رقیب جدی است. اما واقعیت این است به رغم حقانیت تاریخی ملی-مذهبی در دوران انقلاب اسلامی آنها فاقد راهبرد موثر برای تاثیرگذاری در عرصه سیاسی بوده اند. رویکرد دولت محور میدان محدودی برای بازی سیاسی این جریان باقی گذاشته است. ابزارهای حاکمیت به اندازه ای قدرتمند هست که این میدان محدود را کنترل کند. ملی –مذهبی های متاثر از شریعتی به رغم آموزه های علی شریعتی از باز کردن میدان بازی و کشاندن آن در سطح اجتماع خودداری کرده اند یا ناتوان از تحقق آن بوده اند. اصولا در میان این گونه ازملی-مذهبی ها به عرفان اجتماعی شریعتی کمتر توجهی شده است. اگر هزاران نقد بر شریعتی وارد باشد چند برابر آن متوجه نوشریعتی هاست. شریعتی توان جریان سازی دارد زیرا مخاطبانش را طیفی وسیع از نیروهای سیاسی و اجتماعی تشکیل می هند. بعضا همه مخاطبان شریعتی را نخبگانی که از لحاظ تئورریک غنای بالایی را دارند شکل نمی دهند بلکه بسیاری از افرادی که تحصیلاتی در حد معمولی دارند و به عرصه کار و اشتغال وارد می شوند دوستدار شریعتی هستند و هر یک با بخشی از اندیشه شریعتی زندگی می کنند. یکی ازهنرش لذت می برد و دیگری از اسلام شناسی اش و یکی را تعهد شریعتی به مبارزه اجتماعی دلبسته می کند. بسیاری ازجوانان شهرستانی که مذهبی سنتی دارند با شریعتی سازش می کنند زیرا او سنت و مدرنیسم را آشتی می دهد. از دل دنیای پیچیده صنعتی که اتمیزه شدن و فردگرایی افراطی را در پی دارد عشق و عرفان و دوستی با دیگری را پیشنهاد می دهد. به جای محافظه کاری جوش و خروش را توصیه می کند. این گستردگی شریعتی واقعیتی بود که ملی مذهبی های متاثر از او کمتر به آن توجه کردند. ملی مذهبی ها می توانستند در دوره ای که فضای باز سیاسی در کشور حداقل تنفسی را برای جریان های سیاسی به وجود آورده بود بیشتر بر بحران های اجتماعی تکیه کنند. می توانستند برخی از جوانان طرفدار خود را حول محور تلاش برای رفع این بحران ها سازماندهی کنند. به واقع ملی-مذهبی ها می توانستند عرفان اجتماعی شریعتی را تئوریزه کنند و متناسب با این تئوری سازی راهبرد مورد نظر خود را عملی کنند. در نتیجه اینکه هر جریان سیاسی بهتر است میدان بازی خود را مشخص کند. ملی-مذهبی می توانند نیروهای تاثیرگذاری هم در عرصه سیاست و هم در عرصه اجتماع باشند. اما در عرصه قدرت بهتر است به خاطر ویژگی های تاریخی و روحیات اخلاقی شان تاثیرگذار باشند و در عرصه اجتماعی تعیین کننده. زیرا در عرصه سیاسی بیشتر تاکتیک ها ارجحیت دارند و ملی مذهبی ها به دلیل ملاحظات اخلاقی شان تاکتیسین های مناسبی نیستند. آنها می توانند حزب سیاسی داشته باشند در پارلمان شرکت کنند و در دولت نقش داشته باشند اما بهتر است مرکز ثقل فعالیت های خود را در عرصه اجتماع قرار دهند تا با عرفان اجتماعی نوعی خوانش اجتماعی از سیاست ارائه دهند. بر اساس این خوانش جریان ملی-مذهبی می تواند با بحران های اجتماعی تعامل کند به این معنی که نیروهای خود را حول محور این بحران ها سازماندهی کند. به آموزش روی آورده و ساخت مدارس، ایجاد محافل مطالعاتی، ایجاد ان جی های ولو کوچک را متناسب با امکانات خود در دستور کار قرار دهد.

ملی-مذهبی ها ، حاشیه نشینی و فقر

جریان ملی –مذهبی متاثر از نگاه شریعتی دیرزمانی است که در دام سیاست های دولت محور گرفتار شده و بعضا به تفسیرهای نه چندان عمیق از حقوق بشر قانع شده است. در حالی که میوه سیاسی این جریان می تواند سوسیال دموکراسی باشد. اما از سوسیالیسم در ملی مذهبی ها چندان خبری نیست. به این معنی که ملی-مذهبی ها تحت تاثیر اصالت طبقه متوسط به عنوان حامل دموکراسی از حاشیه های جامعه غفلت کرده اند. این در حالی است که دستیابی به دموکراسی بدون توجه به حاشیه های پر از فقر و بحران ایران سخت است. به خصوص اینکه حاشیه ها مولد نوعی پوپولیسم فریبنده هستند و این پوپولیسم برای دموکراسی سم است و باعث می شود صاحبان قدرت سوار بر مردم شوند و نیروهای تحول خواه و معتقدان راستین به دموکراسی را عقب بزنند. در میان نیروهای ملی-مذهبی تلاش هایی برای تقویت ارتباط با حاشیه ها صورت گرفته اما این تلاش ها یا موردی بوده یا از انسجام گروهی برخوردار نبوده است . در این مورد تلاش های شهید صابر در آخرین سال های عمرش در خور توجه است. به عبارتی خوانش اجتماعی از سیاست نیاز راهبردی نیروهای ملی-مذهبی بوده است و این در حالی است که ابزارهای تئوریک برای چنین خوانشی وجود داشته اما مورد غفلت قرار گرفته است. تجربه حزب عدالت و توسعه در ترکیه و تا حدودی اخوان المسلمین در مصر نشان داده می توان از سیاست خوانشی اجتماعی ارائه کرد. این خوانش در میان نیروهای ملی-مذهبی می تواند مبتنی بر آموزه تئوریک عرفان اجتماعی شریعتی باشد و یا بر اساس نهادگرایی مهندس بازرگان. اما به نظر می رسد نظرات شریعتی در باب عرفان اجتماعی را می توان به درستی حلاجی کرد و از دل آن به مصادیق رسید و راهبردهای اجتماعی را مورد نظر قرار داد. جریان ملی- مذهبی داعیه دار اخلاق سیاسی است پس بهتر است در معادلات سیاسی اندکی محتاط باشد و میدان بازی را در جامعه تعریف کند و از فاصله ای دور اصحاب و احزاب قدرت را کنترل کند. به نظر می رسد میراث شریعتی را نوشریعتی ها می توانند پر بارتر کنند. بحث تقدس بخشیدن به شریعتی نیست بلکه اثبات این نکته است که می توان در تداوم شریعتی ، شریعتی نو تر، خلاق تر، عمیق تر و کارامد تر خلق کرد. این وظیفه سنگین نوشریعتی هاست. در میان نوشریعتی ها برخی به تعمیق فلسفی شریعتی علاقه مندند ، برخی دیگر به بحث های فکری و معرفتی و عمق بخشیدن به آن، برخی به شریعتی صرفا نگاه هویتی دارند اما به نظر می رسد شریعتی اجتماعی کمتر رنگ و بویی دارد و مورد غفلت قرار گرفته است. نوشریعتی ها می توانند با خوانش اجتماعی از سیاست طیف وسیعی از طرفداران شریعتی را با بحرانهای اجتماعی درگیر کنند. حرکت در قلب بحران های اجتماعی و آشنا شدن با لایه های پیچیده جامعه بینش سیاسی هم می دهد. البته شاید در این موضوع سیاسی شدن سازمان های اجتماعی محل مناقشه برخی از منتقدان باشد و یا اینکه این تردید را مطرح کنند که قبلا نیز وضع بر همین منوال بوده و ان جی او ها در زمان اصلاحات به بن بست رسیدند اما واقعیت این است برخورد با کارهای خیریه و اجتماعی زمان بیشتری را می طلبد و به بهانه های بیشتری نیازمند است و اگر در محیطی سازنده صورت بگیرد امکان برخورد کمتر است. بحث اینجا ارائه یک برنامه سیاسی نیست بلکه موضوع اصلی توان فزایی اجتماعی است که برخی از جریان ها با توجه به عناصر هویتی خود می توانند آن را پیش ببرند. می توان گفت باید بر دوش های شریعتی یک بار دیگر ایستاد و دقیق تر و موشکافانه تر اوضاع را نظاره کرد و عرفان اجتماعی اش را تئوریزه کرد و بیشتر روی آن کار کرد و برای مصداقی کردن و راهبردی کردن آن تلاش کرد. اینکه شریعتی که بود و چه می خواست و چه می گفت را اندکی باید کنار گذاشت و در این اندیشه بود از این سرمایه اجتماعی چگونه می توان برای ساختن یک سیاست اجتماعی استفاده کرد.

نویسنده :مجتبی نجفی

به نقل از وبسایت ملی-مذهبی